Vou abordar agora a máis difícil e desagradable das entregas desta serie de reflexións
sobre o libro de Xosé Luís Axeitos Aproximacións a Manoel Antonio (Axóuxere editora).
Prometinme suscitar un debate racional e fértil, renunciando a recorrer a cuestións
persoais que un profesor serio de filosofía, como eu pretendo ser, non debera
empregar. Pero, neste caso, e sen que sirva de precedente, advirto ao lector, vou
acabar este texto contando unha anécdota real que me pasou co profesor Axeitos, e
sacando algunha conclusión máis dura do que me gustaría, pois o profesor Axeitos
intenta pisarme no penúltimo capítulo do seu libro, Bosquexos biográficos de Manoel
Antonio, e se alguén intenta pisarte, por simple dignidade persoal, debes responder
con firmeza.
Aclararei antes que sei que neste tipo de polémicas adoita haber tres tipos de
reaccións. Nun estremo, aqueles que optan por un dos contendentes por amizade ou
inimizade, afectiva ou ideolóxica. Noutro, aqueles que consideran estas polémicas
simples loitas de egos para conseguirlles ás súas estatuas as mellores vistas da vila. Por
suposto, eu non escribo estes textos para ningún deses extremos, senón para aqueles
que, independentemente das afinidades afectivas ou ideolóxicas, e
independentemente de que pensen ou non que hai un conflito de egos, len os libros e
queren chegar a unha conclusión por si mesmos coa maior información posible.
Vaiamos, sen máis dilación, con ese capítulo.
Nel, tras presentarnos unha entrevista que lle fan á nai do poeta ao final da súa
vida, Axeitos analiza, outra vez en diálogo co meu libro sen citarme, a relación de
Manoel Antonio coa nai. Non podo tratar agora esas cuestións, pero hai algunhas nas
que, desde a discrepancia, recoñezo que as consideracións de Axeitos son dignas de
consideración. Por exemplo cando di que, a pesar de medrar sen pai, na educación de
Manoel Antonio “non se alterou en absoluto” o modelo hexemónico de masculinidade
xa que o papel do pai foi asumido polo avó paterno e o tío sochantre. É evidente que
esa expresión de non se alterou en absoluto é moi desafortunada, e debía matizarse.
Axeitos cre que a figura dun pai pode substituírse como se substitúe unha lámpada por
outra. Morre o pai, poñemos o avó a facer de pai, e problema solucionado. Pero
insisto. Hai debate.
Porén, o que quería tratar neste texto, non é iso, senón os parágrafos finais dese
capítulo. Despois de falar da relación de Manoel Antonio coa nai, Axeitos conta unha
anécdota. Nun xantar entre amigos André Breton comenta a propósito de Antonin
Artaud: O seu libro (Voyage au pays des Tarahumaras) é admirable pero onde remata a
visión do poeta e empeza a das drogas? E, de seguido, di (perdoe o lector a longa cita,
pero é inevitable pois non quero que alguén pense que manipulo as súas palabras):
As drogas que empregaban os tarahumaras, o peiote entre outras, eran plantas
alucinóxenas, cactáceas, moi consumidas en cerimonias relixiosas. Outros escritores,
nesa relación entre literatura e malditismo, empregaron opio, alcol, heroína,
cánnabis...
Pero hai tamén outras drogas, aquelas producidas pola influencia intelectual de
determinadas teorías, que tinguiron de enfermidades as biografías dos artistas
europeos. Refírome concretamente aos denominados complexos psicolóxicos
teorizados por Carl Jung e Sigmund Freud a principios do século XX. Ao consideraren a
biografía como xénese das patoloxías mentais, esta premisa fundamental dos estudos
freudianos patoloxizou as culturas e os artistas europeos e atopou, desde posicións
reaccionarias, explicación doada a toda heterodoxia revolucionaria no campo da
creación. O artista, sentado ou deitado no diván, é un paciente indefenso ao arbitrio do
biógrafo que proxecta as súas propias frustracións sobre o doente indefenso,
impedindo que sexan os pensamentos, o xenio persoal e a cultura adquirida as
xeradoras da súa obra e das súas ideas.
Un escritor que non intúa no mundo unha dimensión escura, enigmática, moi
dificilmente se sentirá con azos para emprender unha obra renovadora. No caso de
Manoel Antonio ocorre así e non debemos empregar drogas ou sentimentos corrosivos
para patoloxizalo e poñelo a disposición do complexo de Edipo, como fixo Camille
Mauclair con Charles Baudelaire ao escribir a vida amorosa do escritor francés no ano
1927. Reeditada esta recentemente, volveu adquirir categoría de droga polas
imitacións e imposturas que segue a espallar.
Permita o lector que, antes de comentar esa longa cita, a traduza á linguaxe común,
pois Axeitos intenta disfrazar intelectualmente o que non é máis que unha sarta de
insultos á miña persoa é á miña obra, pois vén dicindo que eu, un reaccionario, é dicir,
un facha, escribín unha merda de libro cheo de imposturas e falsidades e fantasías coa
única fin de difamar unha boísima e xenial e revolucionaria persoa inventándolle
enfermidades mentais, é dicir, tratando de facelo pasar por tolo, e por mala persoa, e,
por riba, aproveitando que non podía defenderse. Lendo esa cita é inevitable deducir
que o ego de Axeitos debeu sufrir moito (pero moito) lendo a miña biografía. Só así se
entende que non opte por desprezarme coa indiferenza (pasar de min por irrelevante)
ou por insultarme á cara, senón pola cuadratura do círculo de desprezarme coa
indiferenza e por insultarme á cara ao mesmo tempo. Direino con claridade e firmeza:
non se podo caer máis baixo. Pois calquera que lea a miña biografía e esas palabras de
Axeitos saberá que son froito, non da indignación ética que sinte pola miña visión de
Manoel Antonio, como el quere facernos ver, senón por algún sentimento corrosivo
que, por respecto aos lectores, non vou mencionar. Limitareime a recomendarlle a
Axeitos que vexa a película Amadeus, de Milos Forman. Non porque eu sexa Mozart,
desde logo, pero si porque el é Salieri.
Comprenderá o lector, xa que logo, que me custe contestar semellante libelo (só
pretende sinalarme como traidor á cultura galega, para vetarme, como xa me ten
pasado, nalgúns institutos ou nalgún libro) co sangue frío dun filósofo. Intentareino, de
todos xeitos. Cun aviso previo. Eu non vou crerme máis listo do que son con estratexias
de Papa preconciliar. Vou chamarlle ás cousas polo seu nome. E, sobre todo, vou dicir
a quen me dirixo.
Aí van, xa que logo, algunhas consideracións.
Primeira, e máis importante. Por que unha persoa como Axeitos, con todo o éxito do
mundo na súa carreira intelectual (académico, catedrático e respectado investigador),
pode cometer a vileza de negarse a citar o nome da persoa e do libro que está a
desprezar? Como pode unha persoa dese nivel cultural, que pensa ademais que a
cultura nos fai necesariamente bos, ser tan irrespectuoso co lector? Ocorrésenme mil
hipóteses que non vou revelar por respecto a min mesmo, á educación que me deron
meus pais, á familia de Axeitos (á que aprecio moi sinceramente) e aos nosos comúns
veciños de Rianxo. Só recordarei unha cousa. Castelao, a pesar das diferenzas estéticas
e éticas que tiña cun mozo e ousado Manoel Antonio, e habendo unha distancia de
prestixio, ascendencia e influencia moito maior da que hai entre Axeitos e un servidor,
debatía co poeta en pé de igualdade e, sobre todo, chamáballe polo nome. Porque, se
ese desprezo se debe a que Axeitos non considera digno o meu libro, direille que
poetas e escritores de primeirísimo nivel en Galicia, e de xeracións e ideoloxías moi
distintas, como Antón Riveiro Coello, Antonio García Teijeiro, Alba Cid ou Xosé Luís
Franco Grande, gabaron publicamente con entusiasmo o meu libro. E críticos tan
respectados como Armando Requeixo, Manuel Gago, Montse Dopico e Ramón Rozas
tiveron a ben comentalo con respecto crítico na prensa, ademais de ser recomendado
por cinco escritores e profesores universitarios á prestixiosa editorial Galaxia que
acabou publicándoo. E, sobre todo, algúns poetas novos e lectores fervorosos de
Manoel Antonio que me agradeceron en privado unha visión tan ousada e valente e
estimulante. E todos eles coinciden nun trazo que ninguén lles pode negar. Un
profundo amor por Manoel Antonio e pola cultura galega.
Segunda. É alucinante a ousadía que o profesor Axeitos amosa nese texto,
meténdose en temas que é evidente que só coñece dos apuntamentos que estudou
hai máis de corenta anos para a oposición e que, polo seu inxente e moi eloxiable labor
de especialista nun único tema, non tivo tempo nin de repasar. Non hai na miña
biografía de Manoel Antonio ningún uso de conceptos freudianos (mesmo digo que
renuncio a usar o complexo de Edipo) ou de Jung, agás, por razóns obvias, eses
mecanismos de defensa que o propio Axeitos utiliza, suponse que sen sabelo, cando di
que eu proxecto as miñas frustracións en Manoel Antonio. Xa que Axeitos suscita este
debate como unha discusión pedante de taberna, direillo en termos tabernarios: Mil
euros por cada concepto de Jung ou de Freud que atope no meu libro. E un millón de
euros por cada enfermidade mental que eu lle atribúa a Manoel Antonio.
Nesa mesma liña, pero con máis gravidade intelectual aínda, está a afirmación de
que teñen que ser os pensamentos, o xenio persoal e a cultura adquirida, e nunca a
biografía, as que expliquen a obra e as ideas dunha persoa. (Se vos parece inaudito que
un intelectual diga iso en pleno século XXI, volvede ler o texto. Creo que non o
terxiverso). Á marxe de que Axeitos descoñece os principios básicos da teoría da
evolución biolóxica, da xenética, das neurociencias, da psicoloxía e da psiquiatría, da
socioloxía ou da antropoloxía, imprescindibles na actualidade para coñecer o ser
humano, o que máis me estraña é que renegue das aportacións máis elementais do
materialismo histórico, el, co que coincidín moitas veces en gabar algunhas das
contribucións de Marx, e invoque o idealismo romántico máis rancio, sen dúbida
debido a que había de ser a moda dos departamentos universitarios cando preparou
as oposicións.
Terceira. Da mesma forma que a Axeitos, a min tampouco me gustan, por pouco
científicas, as interpretacións de Freud e de Jung, interpretacións, por certo, que non
se utilizaron só para patoloxizar revolucionarios, senón todo tipo de persoas. Non me
atrevería a descualificalas como fai el pois coñezo persoas que respecto
intelectualmente que as consideran categorías hermenéuticas válidas, e como o meu
coñecemento do tema non é, desde logo, o dun especialista, o meu código ético
esíxeme prudencia nas miñas valoracións. Pero no que non podo estar de acordo con
el (mesmo me deixou abraiado cando o lin) é que dea a entender que Manoel Antonio
é un doente indefenso. Home, de calquera morto que falemos, ben ou mal, non
podemos agardar que dea a súa opinión, pero supoño que non por iso debemos deixar
de falar deles. Entre outras cousas, cargariámonos toda a memoria histórica, mellor
dito, toda a historia. E, por outra parte, non creo que Manoel Antonio sexa
precisamente un autor que careza de defensores, e defensores vixiantes e
apaixonados. O propio Axeitos, que é académico, recordémolo, dedicou a súa vida a
crear un cordón sanitario ao redor da súa figura, e escribiu o libro que agora
comentamos, non para aproximarse a el, senón para defendelo dun tipo que proxecta
nel as súas frustracións. Mesmo se chegou a escribir un manifesto, con moi bo tino
naquel momento, titulado Sacade as vosas sucias mans de Manoel Antonio. De feito, é
un dos acontecementos da cultura galega que eu máis valoro. A complicidade de
todos os que amamos a poesía e a figura de Manoel Antonio.
Cuarta. É tamén moi sorprendente que Axeitos considere que Manoel Antonio non
intuía no mundo unha dimensión escura e enigmática. Pero é unha afirmación de tal
gravidade na interpretación do noso poeta que, por non estender máis este texto, xa
de por si excesivamente extenso (porque está pensado para persoas verdadeiramente
interesadas no tema, non para rexoubeiros ou fanáticos), deixareino para unha quinta
aproximación.
Quinta. (AVISO AO LECTOR: VOU CONTAR A ANÉCDOTA PERSOAL). Axeitos e eu
fomos amigos. Pero un día (antes da publicación das nosas biografías) esa amizade
rompeu tomando un viño nun mesón. Falando con outras dúas persoas sobre Manoel
Antonio, Axeitos dixo literalmente: “Manoel Antonio odiaba a nai. Non me estraña, el,
tan revolucionario, ela, tan conservadora”. Eu atrevinme a opinar con prudencia: “Xa
sei que ti tes máis información ca min sobre o tema, pero eu creo que a relación era
máis complexa ca iso”. Púxose como un energúmeno, chamoume Facha e outras
simplezas e deu por rematada a conversa e a reunión, sen poder evitar, por suposto,
que eu lle respondera (perdendo un pouco as formas, recoñézoo) como merecía. Non
volvemos falar nunca máis. Agora, no libro que acaba de publicar, escribe: “A profunda
admiración, respecto e cariño de Manoel Antonio cara a súa nai foi tan exemplar como
xenerosa se temos en conta o modelo cultural do seu tempo”.
Aledoume moito ese cambio e, neste caso, non lle vou reprochar que non me cite.
No debate intelectual non importa quen é o primeiro en ter unha idea boa. O único
importante é que sementemos o mundo con ideas boas, e que sirvan para que o
sentido común e os coñecementos estean ao servizo da verdade. Telo conseguido é
para min un orgullo íntimo, recoñézoo, e con iso confórmome, e animo a Axeitos a
que, cando lle pase o enfado e o resentimento, volva ler o meu libro. Asegúrolle que
acabará asumindo máis teses miñas, como xa asumiu neste último libro a da relación
coa nai e a da relación co anarquismo. Non porque eu sexa máis listo ou incisivo, nin
mellor biógrafo, senón porque escribín a biografía para coñecer como era realmente
Manoel Antonio, non para mitificalo nin para deprecialo converténdoo no meu alter
ego.
En fin. É evidente que Axeitos me chama reaccionario para que os revolucionarios
admiradores de Manoel Antonio aos que el cre dirixirse, e que debe tomar por parvos
e súbditos da súa Autoridade, se poñan en contra miña. Porque ese é o problema de
fondo. Axeitos considera Manoel Antonio un revolucionario anxelical só preocupado
polos mariñeiros, os emigrantes e os perdedores da historia porque tamén se
considera a si mesmo un revolucionario anxelical só preocupado polos mariñeiros, os
emigrantes e os perdedores da historia. Non lle vou negar o dereito a crelo. O que si lle
nego é o dereito a dicir, por riba, que son eu o que me drogo.
X.Ricardo Losada
